Χρονικό των σεισμών της Κρήτης του καθηγητή Παναγιώτη Σπυρόπουλου Εισαγωγικό σημείωμα του Θ. Βουδικλάρη, Πολ. Μηχ. Η προσπάθεια να καταγράψει κανείς το ιστορικό της εμφανίσεως των σεισμών σε μια σεισμοπαθή χώρα σαν τη Ελλάδα, με Ιστορία που μετριέται σε χιλιετίες, αποτελεί τόλμημα. Αυτό το τόλμημα το επεχείρησε ο καθηγητής Παναγιώτης Σπυρόπουλος συγκεντρώνοντας, ταξινομώντας, κρίνοντας και σχολιάζοντας κάθε είδους σχετική πληροφορία, απ' οπουδήποτε προερχόμενη, από τους αρχαίους ιστορικούς και τους μεταγενέστερους χρονογράφους, μέχρι τα ψαλτήρια των εκκλησιών και τα κατάστιχα των μικρεμπόρων. Ένα πλούσιο υλικό, συγκεντρωμένο με πολύ κόπο και ταξινομημένο κατά περιοχές του Ελληνικού χώρου. Μια δουλειά πολύτιμη, που "κουβαλάει" μέσα της εκτός από τη γνώση του επιστήμονα για το αντικείμενο, επίσης το ενδιαφέρον του λαογράφου για τις γλωσσικές ιδιορρυθμίες και τα ιδιώματα κάθε περιοχής και κάθε χρονικής περιόδου, την αγάπη του ιστορικού για την Ιστορία και την ικανότητα του χρονογράφου. Στην ιστοσελίδα μας www.e-archimedes.gr έχουμε αναρτήσει ήδη δημοσιοποιημένα κομμάτια της δουλειάς του καθηγητή Παν. Σπυρόπουλου που αφορούν τον σεισμό: (μετάβαση στα κείμενα με ctrl+click)    Οι σεισμοί και οι Αρχαίοι Έλληνες (αφιέρωμα στον καθ. Σπυρόπουλο) Χρονικόν των σεισμών της Πελοποννήσου μέχρι των ημερών μας Οι σεισμοί εις Κωνσταντινούπολιν Αιτία για την πτώση του τρούλου της Αγ. Σοφίας στον μεγάλο σεισμό του 557 μΧΤο κείμενο που παρουσιάζεται σήμερα, για τους σεισμούς της Κρήτης, έχει ληφθεί από το βιβλίο "ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα", στο οποίο καταγράφονται οι σεισμοί του Ελληνικού χώρου μέχρι τα τέλη του 1996, κατανεμημένοι κατά περιοχήν, στα πιο κάτω κεφάλαια.i        Χρονικό των σεισμών της Πελοποννήσου Χρονικό των σεισμών της Στερεάς Ελλάδος και Ευβοίας Χρονικό των σεισμών των Ιονίων νήσων Χρονικό των σεισμών της Ηπείρου Χρονικό των σεισμών της Θεσσαλίας Χρονικό των σεισμών της Βορείου Ελλάδος Χρονικό των σεισμών των νήσων του Αιγαίου Χρονικό των σεισμών της Κρήτης Χρονικό των σεισμών της ΚωνσταντινουπόλεωςiiΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ' ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Έχουμε ήδη αναφέρει ότι ή λιθοαφαιρική πλάκα τής Αφρικής χωρίζεται από έκείνη τής Ευρώπης καί τής ’Ασίας μέ ενα βαθύ ρήγμα, πού ξεκινώντας από τό Γιβραλτάρ περνάει άνοικτά των Ίονίων νήσων καί τής Δυτ. Πελοποννήσου καμπυλοΰται κατόπιν κάτω άπ’ αύτήν καί όδεύοντας πρός τά ανατολι­ κά βορείως τής Κρήτης εισέρχεται στη Μ. ’ Ασία. Αυτό τό βαθύ ρήγμα, πού είναι παράλληλο πρός την Μεγαλόνησο καί άρκετά κοντά πρός αυτήν, είναι έκεΐνο πού γεννά (μέ τά παρακλάδια του) τούς πολλούς καί σφοδρούς σει­ σμούς σέ ολη τήν έκτασή της, από τήν αρχαιότητα μέχρι σήμερα Στήν περιοχή αύτοϋ τοϋ ρήγματος άπαντώνται καί τά μεγαλύτερα βάθη τής Μεσογείου: 4.500 μέτρα περίπου μεταξύ Ταινάρου καί δυτικής Κρήτης καί 3.400 μέτρα μεταξύ Σαντορίνης καί άνατ. Κρήτης. Έξ άλλου ή γειτνίαση του ηφαιστείου τής Θήρας άποτελεΐ πρόσθετο λόγο αναταραχής (καί δείγμα έσωτερικών διερ­ γασιών) στό ανατολικό τμήμα τής νήσου. Ό λα αύτά τά στοιχεία δημιουργούν άστάθεια κυρίως στά παράλια τής Μεγαλονήσου καί ιδιαιτέρως τά βορειοανατολικά, άπό τό Ρέθυμνο καί τό Ηράκλειο μέχρι τή Σητεία Στήν περιοχή αυτή εΰρίσκετο ή άρχαία Κνωσός (κοντά στό σημερινό Ηράκλειο), κέντρον τοϋ Μινωΐκοΰ πολιτισμού, πού άρκετές φορές κατεστράφη κατά τούς προϊστορικούς χρόνους άπό σεισμό. Αυτό έγινε στό 2.100 πΧ. περίπου, στά 1890 καί στά 1750 JtJL, όπότε μαζί της κατεστράφησαν όχι μόνο τά άνάκτορά της άλλά καί τά ανάκτορα των Μαλίων καί τής Φαιστού [1]. Τό ϊδιο έπανελήφθη κατά τά ετη 16501 1570 καί 1500 , πΧ . Ή μεγαλύτερη καί πιό έκτεταμένη καταστροφή στήν Κρήτη έγινε περί τό τέλος τοϋ 15ου π,Χ. αίώνος, πιθανώς στά 1410 ή μερικές δεκαετίες ένωρίτερα Τότε κατεστράφη όχι μόνον ή Κνωσός μέ τά δεύτερα άνάκτορά της (τά πρώτα είχαν καταστραφή μέ τό σεισμό τοϋ 1750) άλλά καί πολλές άλλες κοντινές ή I. Κατά νεώτερα στοιχειά ή έκρηξη αυτή της Θήρας εγινε κατά προσέγγιση τό έτος 1628 ± 20 jlX. (βλέπε έφημ. «Καθημερινή», 17/9/1989).340ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ I. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥμάκρυνες πόλεις. Ο Evans άποδίδει τήν καταστροφή άποκλειστικά σε σει­ σμούς, πράγμα όμως πού δεν φαίνεται πολύ πιθανόν, άφοϋ ή θεομηνία περιέλαβε καί οικισμούς επί πολύ υγιών έδαφών. Τό 1954 ό καθηγητής Σπ. Μαρι­ νάτος διετύπωσε τήν άποψη δτι, ή εκτεταμένη εκείνη καταστροφή τής Μινωΐκής Κρήτης ώφείλετο σέ μεγάλο θαλάσσιο κΰμα, πού προεκλήθη άπό έκρηξη του ηφαιστείου τής Θήρας. Ή θεωρία αύτή έξηγεϊ πληρέστερα τά ίστορικώς γνωστά άποτελέσματα τής έρημώσεως μεγάλων παρακτίων περιοχών τής βο­ ρείου καί τής βορειοανατολικής Κρήτης [9].368 * Χ ΐ Γιά τά έπόμενα χίλια χρόνια δέν εχουμε πληροφορίες περί κάποιου άλλου σφοδρού σεισμού, πού νά συνεκλόνισε τή Μεγαλόνησο (αύτό φυσικά δέν σημαίνει δτι δέν εγινε καί τέτοιος σεισμός, άπλώς δέν κατεγράφη άπό κάποιον ίστορικόν). Φθάνουμε έτσι στά 368 π Χ ., ετος γιά τό όποιον άναφέρεται έρημωτικός σεισμός σέ ολόκληρη τήν Κρήτη. 'Ο Πλίνιος σημειώνει δτι άπό τίς εκατό πόλεις τής νήσου κατεστράφησαν οΐ εξήντα (60). Τό μέγεθος του σεισμού υπολογίζεται σέ 7,2 R καί ή έντασή του σέ X βαθμούς Μερκάλλι [1], [10]. 46 καί 55 μ.Χ.: Γιά τά έπόμενα 400 περίπου χρόνια πάλιν δέν άναφέρεται κανένας ισχυ­ ρός σεισμός στήν Κρήτη. Ό επόμενος σεισμός, πού πιθανώς συνεκλόνισε τή νήσο, είναι έκεΐνος τοϋ 46 μ.Χ. κατά τόν Sieberg καί συνωδεύετο άπό θαλάσ­ σιο σεισμικό κΰμα Ό I. Άντωνόπουλος [9] παρατηρεί ότι ή πληρηφορία τού Sieberg δέν επαληθεύεται άπό καμμία άλλη πηγή. Είναι δμως γνωστό - καί γίνεται άποδεκτό άπό πολλούς έρευνητές — ότι κατά τό έτος εκείνο συνέβη έκρηξη καί διαταραχή στή νήσο Θήρα (πολύ κοντά στ’ ανατολικά παράλια τής Κρήτης), πού είχαν ώς συνέπεια τήν άνάδυση μιας μικρός νησίδος, τής Ίεράς. Πάλι ό Sieberg όμιλε! γιά σφοδρό σεισμό στή Μεγαλόνησο κατά τό έτος 55 μ-Χ. Τό σεισμό αύτό αναφέρει καί ό Παπαζάχος [10], έκτιμώντας τό μέγεθος του σέ 7,2 R καί τή μεγίστη έντασή του σέ X 6. Ό έν λόγω σεισμός κατέστρεψε πολλές κρητικές πόλεις καί άκολουθήθηκε άπό έπιδημία μέ μεγάλο άριθμό θυμάτων. 62 ή 66 μ.Χ.: Εις τό εργον τού Φιλοστράτου «Τά εις τόν Τυανέα ’Απολλώνιον» άναφέρεται σφοδρός σεισμός, πού συνεκλόνισε ενα μεσημέρι τήν ανατολική Κρήτη καί προεκάλεσε μεγάλες καταστροφές. Πιό συγκεκριμένα ό άρχαΓος Ιστορικός σημειώνει δτι στό Αεβιναΐο Ιερό, πού ήταν ναός τοϋ ’Ασκληπιού στό ΝΑ. άκρον τής Κρήτης (στή θέση πού σήμερα ονομάζεται Κεφάλα), τήν ώρα πούΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ341έγίνετο διαλογιπή συζήτηση μεταξύ του φιλοσόφου ’Απολλώνιου καί των ιε­ ρέων τοϋ ναοϋ, γύρω στό μεσημέρι, εγινε σεισμός, πού συνεκλόνισε ολόκληρη τήν Κρήτη. Ό σεισμός συνωδεύετο άπό υπόκωφο θόρυβο καί ή θάλασσα ΰπεχώρησε κατά έπτά στάδια (1,3-1,4 χλμ.). Ταξιδιώτες πού ήλθαν επειτα άπό λίγες ήμερες άπό τήν Κυδωνιά, άνέφεραν δτι στό στενό μεταξύ Κρήτης καί Σαντορίνης άνεδύθη κατά τήν ήμέρα καί τήν ώρα του μεγάλου σεισμού μικρά νησίδα. Τό σχετικό κείμενο τοϋ Φιλοστράτου έχει ώς έξης [2]: «Λεβηναΐον δέ τό ίερόν ώνομάσθαι φασίν, επειδή άκρωτήριον έξ αύτοϋ κατατείνει λέοντι είκασμένον, οΐα πολλά ai ξεντυχίαι τών πετρών άποφαίνουσι, μϋθόν τ έπί τφ άκρωτηρίω άδουσιν, ώς λέων εις ουτος γένσιτσ τών υποζυγίων ποτέ τή Ρέα ενταύθα διαλεγομένου ποτέ τοϋ ’Απολλώνιου περί μεσημβρίαν (διελέγετο δέ πολλοΐς άνδράσιν, ύφ’ ών τό 'ιερόν έθεραπεύετο) σεισμός άθρόως τή Κρήτη προσέβαλε, βροντή δ’ ούκ έκ νεφών, άλλ’ εκ της γης ΰπήχησεν, ή θάλαττα δ’ ύπενόστησε στάδια ίσως έπτά. καί οΐ μέν πολλοί εδεισαν, μή τό πέλαγος υποχώρησαν έπισπάσηται τό Ιερόν καί άπενεχθώσιν, ό δέ ’Απολλώνιος «θαροεΐτε», έφη, «ή γάρ θάλαττα γην ετεκε». καί οΐ μέν φοντο αύτόν τήν ομόνοιαν τών στοιχείων λέγειν, καί δτι μηδέν άν ή θάλαττα νεώτερον ές τήν γην έργάσαιτο, μετά δ’ ημέρας όλίγας άφικόμενοί τινες έκ της Κυδωνιάτιδος ήγγειλαν, δτι κατά τήν ημέραν τε καί μεσημβρίαν, ήν έγένετο ή διοσημεία, νήσος έκ της θαλάττης άνεδύθη περί τόν πορθμόν τόν διαρρέοντα Θήραν τε καί Κρήτην». (Φιλόστ. έν βίφ, ’Απολ. Τυανέος 4. 34). ’Εξ άλλου ό Βυζαντινός χρονογράφος Μαλάλας σήμειώνει τά άκόλουθα γιά τόν άνωτέρω σεισμό: «Τφ δέ ιγ' ετει τής βασιλείας τοϋ αύτοϋ Κλαυδίου Καίοαρος (πρόκειται γιά τόν Κλαύδιον Νέρωνα) επαθεν ΰπό θεομηνίας ή Κρήτη νήσος πάσα, έν οΐς χρόνοις ηΰρέθη έν τφ μνήματι τοϋ Δίκτυος έν κασσιτερίνφ κιβωτίω ή έκθεσις τοϋ Τρωϊκοϋ πολέμου μετά άληθείας παρ’ αύτοϋ συγγραφεΐσα πάσα» [7]. ’Επίσης ό βυζαντινός λεξικογράφος Σουΐδας σημειώνει: «Έπί Κλαυδίου, της Κρήτης ύπό σεισμού κατενεχθείσης καί πολλών τάφων άνεωχθέντων, εύρέθη έν ένί τούτων τό σύνταγμα της Ιστορίας δίκτυος, τόν Τρωϊκόν περιέχον πόλεμον» [7].22. Φαίνεται — δπως προκύπτει άπό τά άνωτέρω κείμενα —ότι μέ τό οειομό έχεϊνο άνοίχθηκε καί ό τάφος· έν<5ς· αρχαίου μυθογράφου, τον Δίκτυος καί βρέθηκε κείμενό τού μέ τόν τίτλο «Εφημερίς», όπου περιέγραφε τόν Τρωϊκόν πόλεμον. Τό έργο αύτό έστάλη στό Νέρωνα καί μέ διαταγή του μετε(ρράαθη στά λατινικά. Τό έλληνικό κείμενο έχει χαθή άπό τά μέσα τών βυζαντινών χρόνων, ενώ τό λατινικό σώζεται μέχρι σήμερα.342ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ I. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥΤό μέγεθος τοϋ σεισμού υπολογίζεται σέ 7,0 R καί ή μεγίστη έντασή του σέ X β. Τό επίκεντρό του πρέπει νά εΰρίσκετο έπί τής νήσου, δεδομένου ότι προεκάλεσε κατακόρυφες κινήσεις, όπως συνάγεται άπό τίς βλάβες πού ανα­ φέρουν ο'ι χρονογράφοι. Όσον άφορά τό ετος τοΰ μεγάλου αύτοΰ σεισμού υπάρχει διχογνωμία στίς έκτιμήσεις τών διαφόρων μελετητών, άφοΰ κανείς άρχαΐος συγγραφεύς δέν παρέχει σαφείς χρονολογικές πληροφορίες. Τό πιθανώτερο είναι ότι ό μεγάλος εκείνος σεισμός εγινε τήν. άνοιξη τοϋ 62 ή τοϋ 66 μ.Χ 251: Στοιχεία γιά έπόμενο σφοδρό σεισμό στή Μεγαλόνησο έχουμε γιά τό καλοκαίρι τοΰ 251 μ.Χ. (9 Ιουλίου), οπότε ενας σφοδρός σεισμός προεκάλεσε μεγάλες καταστροφές στήν άνατολική Κρήτη καί ιδιαιτέρως στήν Κνωσό. Το μέγεθος του υπολογίζεται σέ 7,5 R καί ή έντασή του σέ IX β. τής δωδεκαβαθμίου κλίμακος. Γιά τή θεομηνία αύτή ό Ν. Σταυράκης [1] μάς δίδει τίς άκόλουθες πληροφορίες: «Κατά τόν έπί Δεκίου τοϋ αύτοκράτορος διωγμόν 10 χριστιανοί (οΐ άγιοι Δέκα) έδέχθησαν τόν μαρτυρικόν θάνατον, τή 23 ΙΟβρίου τοϋ 250. Έπί τούτα) έπάγεται ό Coronelli3 (Isolaiio): «Μολονότι ό Ουρανός έξεδικήθη τόν θάνατον αύτών διά σεισμοϋ καί λοιμοϋ, καταστρέψαντος μέγα μέρος της νήσου, ή όργή τοϋ τυράννου δέν κατηυνάσθη· ό σεισμός σίτος συνέβη τήν 9 ’Ιουλίου 251». 365: Κατά τά έπόμενα έκατό χρόνια συνέβησαν στόν τότε γνωστό κόσμο καί στά πλαίσια τής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας κοσμοϊστορικά γεγονότα. Ό αύτοκράτωρ Κωνσταντίνος Χλωρός έκτισε μία καινούργια μεγάλη πολιτεία στά παράλια τοϋ Βοσπόρου καί μετέφερε έκεΐ τήν εδρα τοϋ κράτους του. Παραλλήλως σταμάτησε τούς διωγμούς κατά τής χριστιανικής θρησκείας, πού είχαν έξαπολύσει οί προκάτοχοί του αύτοκράτορες τής Ρώμης καί έδωσε μάλιστα προβάδισμα σ’ αύτήν. Σέ ενα ετσι διαμορφωμένο κόσμο γίνεται τό ετος 365 ενας τρομερός σεισμός μέ πιθανό επίκεντρο μεταξύ Δυτ. Κρήτης καί Ν.Δ. Πελοποννήσου (έπάνω στό γνωστό «έλληνικό τόξο»), πού προκαλεΐ τεράστιες καταστροφές, κυρίως μέν στήν Κρήτη, δευτερευόντως δέ (όμως όχι καί ασήμα­ ντες) στήν Πελοπόννησο, Δυτ. Ελλάδα μέχρι τήν ’Αλβανία, Σικελία καί βόρειο 'Αφρική. Γιά τήν Κρήτη αναφέρουν βυζαντινοί καί Λατίνοι χρονογράφοι ότι κατεστράφησαν δέκα πόλεις της (μεταξύ αύτών ή Κνωσός καί ή Γόρτυνα), ένώ μεγάλο μέρος τής νήσου κατεκλύσθη άπό θαλάσσιο σεισμικό κΰμα. Τό κΰμα 3. Ενετός γεωγράφος (1650-1718), πού έγραψε τό σημειονμενο έργο του στά 1696).ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ343αυτό στήν ’Αλεξάνδρεια έξετόξευσε καράβια άπό τό λιμάνι βαθιά μέσα στήν ξηρά, άκόμη καί σέ αυλές οικιών. Τά θύματα άνήλθαν κατά τούς χρονογρά­ φους σέ 50.000 νεκρούς. Σοβαρές ήσαν οί βλάβες καί στή Πελοπόννησο, ιδιαιτέρως τή νοτιοδυτική. Πολλοί χρονογράφοι τών βυζαντινών χρόνων δίδουν πληροφορίες γιά τόν τρομερό έκεϊνο σεισμό καί τό θαλάσσιο κΰμα, πού τόν άκολούθησε τό ξημέρωμα τής 21ης ’Ιουλίου 365 (τό μέγεθος τοϋ σεισμοϋ έκτιμάται σέ 8,2 Richter καί ή έντασή του σέ XI βαθμούς). Κατωτέρω παρα­ θέτουμε μερικά σχετικά άποσπάσματα: α) 'Ο Βυζαντινός χρονογράφος Θεοφάνης άναφέρει τά άκόλουθα [2]: «Τφ δ’ αύτφ χρόνψ διήγεν Ούάλης ό βασιλεύς έν Μαρκιανουπόλει τής Μυσίας. σεισμός δέ γέγονε μέγας καθ’ ολης τής γης έν τή ι' ίνδικτιώνι έν νυκτί, ώς καί έν ’Αλεξανδρεία πλοία προσορμισάμενα τφ αίγιαλφ έπαρθήναι εις ύψος, καί ΰπερβήναι τάς ΰψηλάς οικοδομάς καί τά τείχη, καί μετατεθήναι ένδον εις τάς αύλάς καί τά δώματα τά πλοία ΰπαναχωρησάσης δέ τής θαλάσσης, εμεινεν έπί ξηρας· οί δέ λαοί έκ τής πόλεως φεύγοντες διά τόν σεισμόν, θεωρήσαντες τά πλοία έπί τής ξηρας, εις αρπαγήν τών έν τοϊς πλοίοις φορτίων’ έπήλθον, καί έπιστρέψαν τό υδωρ πάντας έκάλυψεν* άλλους δέ ναυτικούς διηγήσασθαι, ώς κατ’ εκείνην τήν ώραν έν μέσψ τού Άδρία πέλαγους πλέοντες καταληφθήναι, έξαίφνης δέ έν τφ πελάγει εις τό έδαφος καθίσαι τό πλοΐον καί μετά βραχύ πάλιν έπανελθεΐν τό ύδωρ, καί σϋτω πλεϋσαι». (Θεοφ. τόμ. 1.). β) Έξ άλλου ό χρονογράφος Γ. Κεδρηνός γράφει τά έξής [2] στό εργον του «Σύνοψις ιστοριών» (1, σελ. 543-44): «Σεισμός δέ γέγονε (365) καθ’ ολης τής γης μέγας, ώς καί έν ’Αλεξάν­ δρεια πλοία προσωρμισμένα τφ αίγιαλφ επάνω γενέσθαι τών μεγάλων τειχών ναυτικοί δέ τινες έξηγήσαντο ώς κατ’ έκείνην τήν ώραν μέσον τοϋ Άδρία πελάγους πλεόντων εις τούδαφος καθίσαι τά πλοία, καί μετά βραχύ πάλιν έλθεΐν τό ύδωρ, καί ούτω πλεϋσαι». Καί λίγο πιό κάτω ό ίδιος χρονογράφος προσθέτει: «Έπί Γρατιανοϋ (365-383) σεισμός έν ’Αλεξανδρεία γέγονεν έπί τοσοϋτον ώς έπί πολύ ύποχωρήσαι τήν θάλασσαν καί τά πλοία έπί ξηραςίστάναι. πλήθους δέ πολλοϋ έπί τφ παραδόξφ θεάματι συνδεδραμηκότος, τών ύδάτων άθρόως έκδραμόντων πέντε μυριάδες άνθρώπων κατεποντίσθησαν, καί τής Κρήτης δέ καί Άχαΐας καί Βοιωτίας ’Ηπείρου τε καί Σικελίας πλεΐστα μέρη άπολέσθαι, τής θαλάσσης άνελθούσης καί έπικλυσάσης αΰτά, ώς καί έπί τών όρέων άπορριφθήναι πλοία άχρι σταδίων εκατόν». γ) Τέλος στή χρονογραφία τοΰ Ζώσιμου διαβάζουμε τά άκόλουθα [2]:344ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ I. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ«Τούτου (Ούάλεντος) τελευτήσαντος (378) έμπεσών τφ Σιρμίψ σκηπτός τά βασίλεια κατέφλεξε καί τήν αγοράν, έδοξέ τε τοις τά τοιαΰτα κρίνειν δεινοΐς ούκ αίσιον τοΐς κοινοΐς πράγμασιν είναι τό τέρας* καί σεισμοί δέ εν τισι συνηνέχθησαν τόποις. έσείσθη δέ καί Κρήτη σφοδρότερον, καί ή Πελο­ πόννησος μετά τής άλλης 'Ελλάδος, ώστε καί τάς πολλάς διαρρυήναι τών πόλεων, πλήν τής ’Αθηναίων πόλεως καί τής ’Αττικής, ταύτην δέ καί περισωθήναι φάσιν έξ αιτίας τοιάσδε4 Ξεστόριος έν έκείνοις τοΐς χρόνοις . Ιεροφαντεΐν τεταγμένος όναρ έθεάσατο παρακαλούμενον χρήναι τόν ’Αχιλλέα τόν ήρωα δημοσίαις τιμάσθαι τιμαΐς· εσεσθαι γάρ τοΰτο τή πόλει σωτήριον... τοΰτο δέ τφ τρόπω τής τοΰ ένυπνίου συμβουλής εργφ πληρωθείσης, έπιβρίσαντος τοΰ σεισμοΰ μόνους ’Αθηναίους περισωθήναι συνέβη, μετασχούσης τών τοΰ ήρωος ευεργεσιών καί πάσης τής ’Αττικής». Ό Ιδιος ό συγγραφέας σέ άλλη θέση σημειώνει τά άκόλουθα [7]: «Τοιοΰτων ουν κατά πάσαν έπί τής πρώτης Ούαλεντιανοΰ καί Οΰάλεντος ύπατείας, καί τηλικούτων γενομένων κακών, εικότως άνθρωποι καί ταΐς άνω πληγαΐς έπαιδεύοντο. Τότε μέν γάρ σεισμός έπισκήψας, οΐον ούτε ό παρελθών ήνεγκε χρόνος, ούτε ό μέλλων οϊσειν ήλπίζετο, πολλάς τε άλλας άνέτρεψε τών πόλεων, καί ή Κρήτη πλείους τών έαυτής ή έκατόν χαλεπόν εΐδε πτώμα κατενεχθείσας». 448: Πέρασαν άπό τότε τουλάχιστον 3/4 αΐώνος εως οτου ξανακτυπηθή ή Κρήτη άπό σεισμό. Ό Παπαζάχος [10] επικαλούμενος τόν Μαλάλα καί τόν Σάθα όμιλεϊ γιά ενα σεισμό πολύ ισχυρό, μεγέθους 7,6 R καί έντάσεως X β., πού κατέστρεψε μεγάλο μέρος τής Κρήτης τό 439. Τό σεισμό αύτό δέν άναφέρουν ό Γεωργιάδης [2] οΰτε ό Πλατάκης [7]. Άντιθέτως ολοι μνημονεύουν μεγάλο σεισμό γιά τό ετος 448, ό όποιος πολύ πιθανόν είναι καί ό μόνος γενόμενος. Περί τούτου κάμνει λόγο ό βυζαντινός χρονογράφος Μαλάλας, ό όποιος σημειώνει ότι επαθε ολόκληρη ή Κρήτη ιδιαιτέρως δέ ή μεγαλούπολη (Μητρόπολη τήν ονομάζει) Γόρτυς κοντά στή Φαιστό. Έκει κατέρρευσε μεγάλο δημόσιο κτίριο — είδος Διοικητηρίου — κατα­ σκευασμένο άπό τόν Ιούλιο Καίσαρα. Τό σχετικό κείμενο τοΰ Μαλάλα [2] εχει ώς κατωτέρω, μέ ένδιαφέροντα στοιχεία γιά τήν άρχιτεκτονική καί λειτουργική μορφή τοΰ μνημειακού εκείνου οικοδομήματος, πού κατέστρεψε ό σεισμός: «Έν δέ τή αύτοΰ βασιλείς* (Θεοδοσίου Β', 408-450 μ.Χ) επαθεν υπό θεομηνίας ή Κρήτη νήσος, ήτις ειχεν έν μέσφ θαλάσσης ΰπαρχούσας πόλεις έκατόν, καθώς περί τής αυτής νήσου έξέθετο ό σοφώτατος Ευριπίδης. 4. Σημειώνουμε δτι ό ουγγραφεύς ήταν ειδωλολάτρης.ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ345έπαθε δέ καί πάσα ή περίχωρος αυτής, έπεσε δέ έν τή αυτή Κρήτη τό δημόσιον τής μητροπόλεως Γορτύνης τό κτισθέν υπό τοϋ Καίσαρος Ιουλίου, εχον ίδιάζοντα θόλα ιβ', καί έν έκάστω μηνί μία διοίκησις θόλων παρεΐχεν. ήν δέ τό δημόσιον τέλειον, υπό δέ ενός καμινιού μόνου τά δώδεκα θόλα ΰπεκαίοντο- καί ήν ίδεΐν ξένον θέαμα καί άνήγειρεν έξ αύτών ό βασιλεύς Θεοδόσιος, ö εστι δύο σχήματα τοϋ δημοσίου, θερινού καί χειμερινού, καί κτητόρων τής αυτής πόλεως αΐτησάντων αύτόν. παρέσχε δέ καί λόγφ κτισμάτων ύπέρ τής πόλεως καί χώρας πολλά». (Μαλ. 44). Ό σεισμός φαίνεται ότι εγινε στίς 6 Νοεμβρίου τοΰ έτους έκείνου (448) καί ειχε μέγεθος 7,0 R καί μεγίστη ένταση IX β. (στή Γόρτυνα). 795 ή 796: Νέος καταστρεπτικός σεισμός άναφέρεται στήν Κρήτη γιά τό έτος 795 ή 796, δηλαδή τρεισήμισυ ολόκληρους αιώνες άργότερα. Τό σεισμό αύτό μνημο­ νεύει ό χρονογράφος Θεοφάνης ([2] καί [7]) σημειώνοντας ότι εγινε νύκτα στίς 7 ’Απριλίου. Τό σχετικό άπόσπασμά του εχει ώς εξής: «Τούτω τφ έτει, μηνί Σεπτεμβρίω, ΐνδικτιώνος δ’, έποίησε τόν γάμον μετά θεοδότης ό βισιλεύς έν τφ παλατίφ τοΰ άγιου Μάμαντος, ήμεροι Τετάρτη, τφ δέ ’Απριλίφ μηνί τής αυτής ΐνδικτιώνος, ήμερα έβδομη, ώρα νυκτερινή, γέγονε σεισμός έν τή νήσφ Κρήτη φοβερώτατος. έγένετο δέ καί έν Κωνσταντινουπόλει μηνί Μαΐφ πάνυ φοβερός». (θεοφ. L 728, 8). Ό Sieberg 1932 προσθέτει ότι ό σφοδρός έκεΐνος σεισμός προξένησε μεγάλες βλάβες στή Γόρτυνα, όπου μία έκκλησία (βασιλική) κατέρρευσε κατά τό μεγαλύτερο μέρος της. Ό Παπαζάχος [10] έκτιμά τό μέγεθος τοϋ σεισμού σέ 7,5 R καί τήν έντασή του σέ VIII β. 1246: Γιά τά έπόμενα 450 χρόνια δέν άναφέρονται παρά μόνον δύο σεισμοί στήν Κρήτη καί αύτοί μέ επιφύλαξη. Ό Ε. Πλατάκης [7] στηριζόμενος στόν Sieberg σημειώνει δύο σεισμούς κατά τά έτη 913 καί 1228. Βέβαιος όμως καί μνημο­ νευόμενος υπό πολλών είναι ό σεισμός τής Κρήτης τοϋ 1246. Ό σεισμός αύτός κατέστρεψε μεγάλο μέρος τών τειχών τών Χανίων ([1], [7], [10]) καί είχε ένταση έκεΐ VIII-IX β., μέγεθος δέ 6,8 R. Γιά τά υπόλοιπα χρόνια τοΰ 13ου αίώνος δέν άναφέρεται κάποιος σοβαρός σεισμός στήν Κρήτη.346ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥI. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ1303-1306: Ό Ν. Σταυράκης [1] σημειώνει στηρίζομενσς στά «Ιστορικά σκηνογρα­ φήματα» τοΰ Σπ. Ζαμπελίου5 δτι, κατά τό μεγάλο σεισμό τής Ρόδου τοΰ 1303 «διερράγησαν έν πολλοΐς τά τείχη τοΰ Χάνδακος», δηλαδή τοΰ Ηρα­ κλείου. Προσθέτει ακόμη δτι τό επόμενον ετος, πρωία τής 8 Αύγουστου εγινε σφοδρός σεισμός «έπενεγκών (προκαλέσας) καταστροφάς έφ’ όλης τής Άν. Μεσογείου μέχρι τής Ένετίας καί έπί τών νήσων Κρήτης, Ρόδου κτλ.». Ό Ε. Πλατάκης [7] προσθέτει δτι στό Ηράκλειο κατεστράφη έκτός τών τειχών καί τό φρούριο πού εύρίσκετο παρά τήν είσοδο τοΰ λιμένος. Παραθέτει έπίσης τό άπόσπασμα χρονογραφίας τοΰ βυζαντινού χρονογράφου Γ. Παχυμέρη (1240-1310), όπου σημειώνονται οί μεγάλες καταστροφές, πού προεκάλεσε ό σεισμός τοΰ Αύγούστου τοΰ 1303-1304 σέ δλη τήν Άνατ. Μεσόγειο συμπεριλαμβανομένης καί τής νήσου Κρήτης, τό όποιον είδαμε στό προηγούμενο κεφάλαιο (σεισμός τής Ρόδου τό 1303). Πληροφορίες γιά τά θύματα τοΰ φοβεροΰ έκείνου σεισμοΰ στήν Κρήτη εύρίσκομεν σέ επιστολήν, πού εγραψε 204 χρόνια αργότερα ό τότε Ενετός Διοικητής της Ιερώνυμος Δωνατος6. Τό σχετικό άπόσπασμα μέ τήν αναφορά στόν παλαιό σεισμό τοΰ 1304 εχει ώς έξης: «Πάνε τώρα διακόσια τέσσερα χρόνια (σημ.: ή επιστολή έγράφη τήν 15 ’Ιουλίου 1508) άπό τότε πού καταστράφηκε ή πολιτεία αύτή (έννοει τό Ηράκλειον) άπό σεισμό καθόλου πιό μικρό, τότε πού ήταν δούκας ό Βίτος Κανάλης. Τόν καιρό έκεινο, όπως βρήκα καί διάβασα σέ κάτι παλιά έδώ σημειώματα, σκοτώθηκαν κάπου τέσσερες χιλιάδες άνθρωποι, έκατό πάνω κάτω χρόνια άπό τότε, πού τό νησί εγινε τών Ενετών...». Τέλος τόσον ό Παπαζάχος [10] δσον καί ό Πλατάκης [7] στηριζόμενοι σιόν Sieberg σημειώνουν ενα άκόμη ισχυρό σεισμό μεγέθους' 6,5 R, πού προεκάλεσε σοβαρές ζημίες πάλιν στό Ηράκλειο καί τήν περιοχή του (έντάσεως VIII β.). 1494: Γιά τά έπόμενα 200 περίπου χρόνια - δηλαδή άπό τό 1306 μέχρι τό 1494 - δέν υπάρχουν πληροφορίες γιά ισχυρούς σεισμούς στήν Κρήτη. Ό Ν. Σταυ­ ράκης [1] μνημονεύει δύο ένδιαμεσους σεισμούς, κατά τά ετη 1311 καί 1416, στηριζόμενος σέ κείμενα τοΰ Falkener («A description of theatres in Crete», σελ. 11). Παραλλήλως ό T Πλατάκης [7], άφοΰ σημειώσει καί αύτός τό E. σεισμό τοΰ 1311, προσθέτει καί ενα άλλο σεισμό γιά τό ετος 1335, ’Οκτωβρίου 5. Διαπρεπούς νομικού άπό τή Λευκάδα που έγραψε τό άνωτέρω εργον τό 1860. 6. 'Ολόκληρη τήν έπιστολή βλέπε ατό σεισμό τοϋ 1508.ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ34716. Σέ υποσημείωση παραθέτει άπόσπασμα από τόν Π. Κριάρη [4], οπου αναγράφονται τά εξής: «Την έπομένην τής εις την άρχήν τής Κρητικής Δημοκρατίας του Μάρκου Γραδενίγου έγκαταστάσεως, δεινός σεισμός έπισυμβάς έκλόνισε τόν Χάνδακα καί τήν Ρεθύμνην. Τό τής πολιτείας συμβούλιον, έν τφ κυβερνη­ τικά» μεγάρφ τυχόν, άνεπήδησεν εντρομον εξ αύτοϋ, ό δε τρόμος έπετάθη, διότι φαιαί νεφέλαι αίφνης έκ λαίλαπος έκσφενδονηθεϊσαι κατεκάλυψαν τόν ουρανόν, τής άτμοσφαίρας θολωθείσης ραγδαίος έξερράγη ΰετός, ό όποιος επί πολλάς ήμέρας διαρκέσας κατεπλημμύρισε πόλεις, κώμας καί αγρούς». Περαιτέρω ό Έ. Πλατάκης μνημονεύει καί αυτός τόν μη καταστρεπτικό σεισμό τοϋ 1416, προσθέτει όμως καί εναν άλλον γιά τό 1430. Φθάνουμε ετσι - χωρίς άλλο τράνταγμα στήν Κρήτη - στην τελευταία δεκαετία τοϋ 15ου αΐώνος. Τήν 1 Ιουλίου 1490 (κατά [1] καί [7]) ή 1494 (κατά [10] καί [9]) ή Κρήτη - κυρίως ή ’Ανατολική - σείεται άπό ενα σεισμό 7,2 R συνοδευόμενον άπό. τοπικό θαλάσσιο κύμα. 'Ο περιηγητής τής εποχής Pietro Casolis ή Casola στίς ταξιδιωτικές του εντυπώσεις (1498) αναφέρει οτι, ένώ εύρίσκετο (καθ’ όδόν πρός Ιερουσαλήμ) στό Ηράκλειο τής Κρήτης (όνομαζόμενον τότε Χάνδακα ή Candia) συνέβη ισχυρός σεισμός, τίς συνέπειες τοϋ όποιου περιγράφει ώς άκολούθως [9]: «... τήν Ιην Ιουλίου 1494 ημέραν Τρίτην καί εις τάς τέσσαρες περίπου τό απόγευμα, σεισμός έδόνησε τόν Χάνδακα, ήτο δέ τόσον ισχυρός, ώστε σχεδόν έρρίφθην εις τό έδαφος... Εις τό μοναστήριον τού 'Αγίου Φραγκί­ σκου εις Χάνδακα ή περιοχή έγέμισε άπό σκόνην καί τριγμοί ήκούοντο άπό τάς ξυλίνας δοκούς... Εις τήν πόλιν ή δόνησις προεκάλεσε μεγάλας ζημίας, ιδιαιτέρως δέ εις κωδωνοστάσια έκκλησιών καί ιδιωτικά κτίρια... Εις τόν λαόν έξέσπασε πανικός. Εις τόν λιμένα μεγάλα κύματα έπροξένησαν συ­ γκρούσεις άγκυροβολημένων πλοίων τόσον βιαίας, ώστε έφαίνετο οτι τά πάντα θά έγίνοντο κομμάτια· καί ή θάλασσα ήλλαξε πολλά χρώματα. 'Ως μοϋ έγνώρισεν ό πλοίαρχος, ποτέ άλλοτε δέν ειχεν ίδει παρόμοιον φαινόμενον... Τήν 2αν ’Ιουλίου ήμέραν Τετάρτην εις τάς τρεις τό πρωί, νέαι δονήσεις εγιναν αίσθηταί. Μηνύματα πρός τόν κυβερνήτην άπό διάφορα μέρη τής νήσου έγνώριζον οτι ό σεισμός ειχε καταστρέψει πολλάς περιοχάς τής Κρήτης...». Ή μεγίστη ένταση τοϋ σεισμοϋ έκτιμάται σέ IX β., ένώ οί μετασεισμοί άναφέρεται οτι διήρκεσαν έπί ενα περίπου μήνα. 1508: Μέ τήν είσοδο τοϋ 16ου αΐώνος ή Κρήτη φαίνεται οτι έκλονίσθη δύο φορές άπό όχι πολύ ισχυρούς σεισμούς, τό 1501 καί τό 1507 [1], [7]. Τό 1508348ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ I. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥδμως είναι τό ετος κατά τό όποιον γίνεται στή ΒΑ Κρήτη ό τρομερώτερος σεισμός, πού συνεκλόνισε ποτέ τή Μεγαλόνησο. Τό έπίκεντρόν του πρέπει νά τοποθετηθή στή θαλασσία περιοχή, πού εύρίσκεται εξω άπό τά βορειοανατο­ λικά παράλια τής Κρήτης, κοντά στήν Κάρπαθο καί στή ζώνη διαρρήξεως τής λιθόσφαιρας μεταξύ ’Αφρικής καί Εύρασίας. Ό σεισμός αυτός, πού εγινε άργά τό βράδυ τής 29 Μαΐου 1508, προεκάλεσε μεγάλες καταστροφές σέ όλα τά Β. A παράλια τής Κρήτης καί ιδιαιτέρως στίς πόλεις 'Ηράκλειο, Σητεία καί Ίεράπετρα. Ή τελευταία αυτή πόλη εγινε ενας άμορφος σωρός έρειπίων καί δέν ξανακτίσθηκε παρά σάν ενα χωριό πλάι στό φρούριό του. Στό Ηράκλειο κατέρρευσαν δλα σχεδόν τά κτίρια, τρεις έκκλησίες καί δλα τά καμπαναριά. Τά τείχη δέν επαθαν σοβαρές βλάβες. Οί νεκροί άνήλθαν σέ τριακοσίους περίπου (πληροφορίες γιά μεγαλύτερους άριθμούς - μέχρι καί 30.000 - πρέπει νά θεωρηθούν μάλλον ύπερβολικές καί ανακριβείς έναντι τής κατά τεκμήριον άξιόπιστης έκτιμήσεως του δουκός τής νήσου Ιερωνύμου Δωνάτου). Μικρότερες βλάβες επαθε ή δυτική Κρήτη μέ τίς πόλεις Χανιά καί Ρέθυ­ μνο, καθώς άκόμη καί τά νησιά Πάρος καί Νάξος. Έντονα αισθητός εγινε ό σεισμός αυτός μέχρι τήν Εύβοια καί τή Φρυγία Πιθανολογείται ότι ή κυρία δόνηση (τής 11ης νυκτερινής τής 29 Μαΐου 1508) άκολουθήθηκε άπό θαλάσ­ σιο σεισμικό κύμα [9]. Τό μέγεθος τοϋ σεισμού έκτιμάται σέ 7,2 R, ένώ ή έντασή του ξεπερνοϋσε τούς X β. Λεπτομερή περιγραφή τοΰ όλου σεισμού καί των καταστροφών καί τού δέους, πού προεκάλεσε στούς κατοίκους των άνατολικών περιοχών τής Μεγαλονήσου, εχουμε σέ μία έπιστολή τοΰ τότε Ενετού διοικητοΰ Ιερωνύμου Δω­ νάτου πρός ενα φίλο του όνομαζόμενον Πέτρο Κονταρηνόν γραμμένη ένάμισυ μήνα μετά τόν τρομερό εκείνο σεισμό. Τήν έπιστολή αυτή δίδει μεταφρασμένη ό Μ Μαραβελάκις [6] καί λόγω τοϋ ενδιαφέροντος πού παρουσιάζει τήν παραθέτουμε καί ήμεΐς στό τέλος τής παρούσης παραγράφου. Ό σεισμός όμως συνεκλόνησε τόσον πολύ τούς κατοίκους τής Κρήτης καί τών γύρω νησιών, ώστε πάμπολλες είναι οί καταγραφές καί αναμνήσεις του σέ τραγούδια, ποιήματα, κείμενα καί «ενθυμήσεις» τής έποχής. Ό Μ. Μαραβελά­ κις [6] καταγράφει τίς άκόλουθες «ενθυμήσεις» σέ κώδικες μοναστηριών: ’Εν πρώτοις σημειώνει οτι σέ κώδικα τής μονής τών Ίβήρων ([VIII, τόμ. II, σελ. 164], 4646, 526 χαρτ. 8 XV. 'Ομοίως καί [IX, σελ. 169] 169.1508) αναγρά­ φονται τά έξής σχετικά: «Μην Μάιος κθ' έγήνην σεισμός μέγας έν τή νίσφ Κρίτη ώστε καί ή χώρα τοΰ Χανδάκου έχάλασε μερικώς καί έπλάκωσεν πολλή λαόν εις τάς β' ώρας τής νυκτός βα έσπέρας. Έτους ζιζ' ίνδ. ια', ήλίου κύκλος ιζ' καί τής σελήνης ς'? θεμέλιον κη\ εις αφη' γραφή ριςνάγγαμμα λοςτωμαρά ςογιώργε(=ί εώργιος άμαρτωλός Μαγγανάρις)». Γ Έξ άλλου σέ κώδικα τής μονής τής 'Αγίας Τριάδος (M.S.S. Collegii St.ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜ ΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ349Trinitatis) άναφέρονται τά έπόμενα: «αφη (= 1508) μηνί Μαΐου κθ' έγινη σισμος καί τό καστρότης (γρ. εις τό κάστρο της) Κρίτις καί χαλασαί ή μισι χορα». [IX, σελ. 169] 168. 1508. Coxe Catalogue mss Collegii St. Trinitatis σελ. 18, κωδ. XLV έν τω τελευταία) φύλλα). Τέλος σέ κώδικα τοϋ 'Αγίου Νικολάου τής νΑνδρου άναφέρονται τά ακό­ λουθα: «1508 εγινεν μέγας σισμός». ([Έπετ. Παρνασσού, ετος Γ (1899) σελ. 99], Σπ. Λάμπρου. Κατάλογος τών κωδίκων τού 'Αγ. Νικολάου Κωδ. 5φ 2α. Αύτόγραφον σημείωμα Γεδεών, έπισκόπου Αύλοποτάμου Κρήτης. 'Ομοίως καί [IX, σελ. 169] 166 1508). νΑς προστεθή καί μία άλλη ακόμη «ένθύμηση» άπό κώδικα έλληνικοϋ σχολείου Σκοπέλου (φ. 415 β.), πού σημειώνει ό Ε. Πλατάκης [7]: «εις, αφη' (=15Q8) έγένετο ομοίως σεισμός εις τήν Κρήτην, Μαΐφ κθ' Δευτέρα εσπέρα». ’Ενδιαφέρον είναι καί ενα ποίημα («ρίμα» τό άποκαλεΐ ό Μ. Μαραβελάκις [6]) τοϋ ποιητοϋ τής έποχής έκείνης Μανώλη Σκλάβου, πού άποτελεϊται άπό 248 δεκαπεντασύλλαβους στίχους καί φέρει τόν τίτλο: «Ή συμφορά τής Κρή­ της έν ή γέγονεν τοΰ μεγάλου σεισμού, 29ης Μαΐου 1508». ’Από τό ποίημα αύτό ό [7] παραθέτει τούς πιό ένδιαφέροντες στίχους, πού παρέχουν πληροφο­ ρίες γιά τίς συνέπειες τοΰ φοβεροΰ σεισμοΰ. Τούς άντιγράφομεν: Στιχ. 9-13: «"Ετη έκ τής οαρκώαεως Χρίστου τοϋ Ευεργέτη χίλια πεντακόσια % ρέχοντας όκτώ ετι, μηνός Μ αΐου είκοσι εννέα καί τρέχοντας ή τριάντα μέρα Δευτέρα ’ τόν αργά, νά πώ καί τ άλλα πάντα, εις ώραις δυο τής νυκτόζ...» Στιχ. 21-24: «Καί ρίκτει σπήτ’ αρχοντικά, παλάτια τών κρητάδων, έκκλησιών καμπαναριά, κι άλλων πτωχών τινάδων χωριά, καστέλλ’ έχάλασαν, πύργοι μεστοί ραγησαν, πόσα κορμιά τιμητικά ποϋ κακοθανατίσαν!». Στίχ. 51-52: «κ’ οί άρκλαις έρραγήσασιν καί τά κιβούρ’ άνοιξαν; τ αποθαμένα λείψανα μέ φόβον έξω έρρίξαν».ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ I. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ350Γιά τόν ϊδιο σεισμό όμιλεΐ καί τό «τραγούδι τής Φιαγκούσας» πού διασώ­ ζει ό Ν. Τωμαδάκης [5] καί άπό τό όποιον ό Ε. Πλατάκης [7] παραλαμβάνει τούς πιό ενδιαφέροντες γιά τήν ιστορία τοϋ καταστρεπτικού έκείνου σεισμού στίχους. Τούς μεταφέρομεν καί έδώ: Στίχ. 1-5: «Καί βγάνασίν τα άπό κεϊ καί λάκκο πώς έκάναν καί μέ περίσοα βάσανα στόν Άδην χσοί έβάναν ’ κόμη πολλοί βρίσκου [ν] ται τζοί πέτρες πλακωμένοι’ Α ποιός θά τζοί βγάλη άπό κεϊ [ό] πού τον οί μαϋροι ξένοι; Καί τήν ψυχή[ν] οί βαρειόμοιροι εχάσαν τή Δευτέρα». Στίχ. 31-36: « Όντέν έγίνηκε ό σεισμός ό φοβερός έκεΐνος καί ή μεγάλη συφορά καί τό μεγάλο θρήνος, δλοι στόν "Άμμο τρέχασι γιά νά ξεμιστευτονσι ’ τά σπίθια όπου πέφτασι μή παν νά πλακωθοϋσι. ς "Οπου έγίνου[ν]τα σεισμοί τά σπίθια έχαλοϋοαν, δλοι στόν ’Αμμο βγαίνασι, Θεόν παρακαλοϋσαν». Γιά ολοκλήρωση τής εικόνας των ισχυρών έντυπώσεων πού προεκάλεσε ό σεισμός τοϋ 1508 καθ’ ολον σχεδόν τόν 16ο αιώνα, άς παραθέσουμε καί ενα ποίημα αγνώστου ποιητοΰ τής έποχης αύτής, σέ αρχαιοπρεπή μορφή (μέ ιδιότυπη γλώσσα κατά τήν αντίληψη τοϋ συγγραφέως του), πού εύρίσκεται στόν ύπ’ αριθμόν 19 (φυλ. 89α) Βαροκκικό κώδικα τής βιβλιοθήκης τής ’Οξφόρδης [7]: «Πόλι Κρητών Χάνδαξ, ή πάρος οΰσ ευδαίμων; δέρκων δνστνχέα' άρτι τύ ήδ’ άθλίαν ώς σφόδρ’ άχθομαι κούκ άδακρυτί γε μήν στοναχεύω βλάσφημων ενεκ’ ήδ’ άρρενοφθούρων. Τ πόποι ώλλυσ άρ’ έκπέπληγμ’ ήδ’ αΰ ώδυρόμην. Ω Ίΐς μή γ ’ οιμώξει ήδέ κλααύσεταί τοι; Οΐχοντ έλπίδες άγαθαί’ είθ’ εσσοιτό τοι έσθλόν άλγεα πάντα βροτοϊς όσα τε γιγνόμενα* πλεΐστα δέ μείλαθρα τέθνηκ’ ήδέ γε σώματα βροτών αύτογέων άνέρων ήδ’ έτέρων τε φίλων δέδρασται μήν ταϋτά γε είκάδι άμφ’ ένάτη τε, τείρει δ’ αΰ νυκτός πρώτη Μαΐοιο, τείρει δ’ αν έλαφηβολιώνος νυκτός πρώτη τε ένοσίγαιος φέρτατος ήδ’ έκπαγλότατός τε». Τέλος - καί καθώς ύποσχεθήκαμε πιό πάνω - άς ΐδοϋμε τήν έπιστολή ντοκουμέντο τοϋ Ενετού διοικητοϋ τής Κρήτης Ιερωνύμου Δωνάτου, πού μπορεϊ νά θεωρηθή καί σάν αναλυτική τεχνική εκθεση γιά τίς συνέπειες τοϋΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜ ΩΝ ΤΗ Σ ΕΛΛΑΔΟΣ351σεισμού, ή πιό άξιόπιστη, άφοΰ στόν κυβερνήτη τής Μεγαλονήσου πρέπει νά είχαν φθάσει ακριβείς πληροφορίες γιά τά άποτελέσματα τοϋ μεγάλου σεισμοϋ τής 29 Μαΐου 1508. Υπενθυμίζουμε ότι τό κείμενο αύτό έγράφη στίς 15 ’Ιουλίου τοΰ ίδίου έτους, δηλαδή σέ χρόνο πού καί οί πρώτες εντυπώσεις είχαν κατασταλάξει καί οί πληροφορίες πού είχαν συγκεντρωθή ήσαν ήδη διεσταυρωμένες. Ή έπιστολή αΰτή εχει ώς εξής: 1.508, Μαΐου 29 'Ιερώνυμος Δωνάτος δόκτωρ καί δούξ τής Κρήτης χαιρετάει τόν Πέτρο Κονταρηνό Εύσεβιανό. Τό σεισμό, πού συνεκλόνισε φρικτά τό νησί τής Κρήτης τώρα τελευ­ ταία, καθώς έτοιμαζόμουν νά γυρίσω, δέν μπορώ νά τόν ξαναφέρω στό νοϋ μου χωρίς νά φρίξει ή ψυχή μου· ούτε νά σοΰ γράψω δίχως δάκρυα- θά σοΰ γράψω δμως, όχι μόνον γιά νά ξέρεις πώς έσωθήκαμε έγώ καί οί δικοί μου δλοι άπό ενα τέτοιο κίνδυνο, παρά καί γιά νά άκούσουν όλοι τί εγινε, καί μάθουν άπό τούς κινδύνους, πού τραβήξαμε έμεΐς, νά ζοΰν κατά τό θέλημα τοΰ θεοΰ καί νά φοβούνται τό θεό. Στίς 29 Μαΐου ώρα δύο κάπου τής νύκτας ή Κρήτη σείσθηκε άπό ενα σεισμό πάρα πολύ δυνατό καί φοβερό, ξεχωριστά ό χάνδακας, ή σημερινή μας πρωτεύουσα. Άπό τήν Έδρα τοΰ Δουκάτου ενα μέρος γκρεμίστηκε· τό άλλο σείσθηκε τόσο, πού καί άν άκόμη ενα μεγάλο μέρος άπό τό κτίριο δέν εχει πέσει δλως διόλου, τό ότι υπάρχει έλπίδα νά έπισκευασθή μπορεΐ νά κάνει πιό πολύ κακό παρά πού υπόσχεται καλό μέ τό νά μήν εχει άμέσως πέσει* τόσο μεγάλος ό κίνδυνος νά γκρεμισθή γρήγορα μέ τά πολλά σκισίματα, πού εχει, καί τών τοίχων τά χάσματα. Πρίν άπό τό σεισμό ό άέρας καί ή θάλασσα είχαν κρατηθή δλη τήν ήμέρα θαυμαστά ήσυχοι· κανένα μέρος τοΰ ούρανοΰ δέν τό σκέπαζαν σύννεφα. Μόνον ό ήλιος πού ήταν ώχρός καί δίχως νά φυσάει καθόλου άέρας, μέ σκόνη σκεπασμένος. Την ώρα δμως πού ήταν νά γίνει ό σεισμός άκούσθηκε πρίν σάν κάποιο μούγκρισμα καί βουητό καί μία ταραχή σάν άπό δπλα πού κτυπιοΰνται μεταξύ τους, μέ μία βοή φρικτή κι’ έγώ δέν ξέρω σάν τί. Τά σπίτια κουνήθηκαν ακριβώς δπως σαλεύουν τά καράβια, δταν τά κύματα τής θάλασσας είναι ταραγμένα. Τά είδαμε όχι μόνον νά γέρνουν στό πλευρό, άλλά καί νά σείωνται σάν νά πηδούσαν* άμέσως έπειτα άπό τά σπίτια πού γκρεμίζονταν άντήχησε ενας τόσο μεγάλος καί φρικτός κρότος, ώστε νά εΐπει κανείς, δτι άπό τά αυτιά μας ελειψε ή ικανότητα ν’ άκοΰμε. Μαζί σηκώθηκε μία τόσο πυκνή σκόνη, ώστε μόλις πού μπορούσαμε νά παίρνουμε μέσα μας άέρα καί νά άνασαίνουμε. Κινείς δέν ελεγε γιά σεισμό* δλοι πίστευαν, πώς είχε φθάσει ή συντέλεια τής γής, ή ήμέρα πού ειχε ορίσει ή θέληση τοΰ θεοΰ, γιά νά χαλάσει ό κόσμος δλος μιά γιά πάντα. Έγώ τήν ώρα έκείνη άκριβώς, λίγο πιό πρίν, είχα άποτραβηχθή νά352ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ I. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥκοιμηθώ* στή μέση τής κρεββατοκάμαρας ήταν στρωμένο τό φορητό κρεββάτι μου... που συνηθίζω νά έχω μαζί μου στίς άποστολές καί στά ταξείδια. Μόλις ένοιωσα ότι όλα άρχισαν νά τρέμουν καί πιό πολύ τά δοκάρια νά κτυπιοΰνται μεταξύ τους μέ μεγάλη ταραχή, τήν ώρα πού άπό τούς τοίχους έπεφταν κομμάτια άπό τό σοβά μαζί μέ πέτρες, σηκώνομαι βιαστικά ξυπό­ λυτος, μόνον τά ρούχα μου προφθάνοντας νά φορέσω. ’Αμέσως ήλθε καί ή γυναίκα μου μέ τήν άλλη οικογένεια κοντά μου, πού ήταν στήν πλαϊνή κρεββατοκάμαρα, όπου σέ λίγο ενα μεγάλο μέρος άπό τόν τοίχο γκρεμίστη­ κε. Έγώ άρπάζω τό γυιό μου, τόν Ιωάννη Φραγκίσκο, άπό τά άγαπημένα μου παιδιά τό πιό μικρό* βγαίνουμε όλοι έξω καί μαζευόμαστε στήν αύλή, πού γειτονεύει μέ τήν κρεββατοκάμαρα. Έκεΐ πού μέναμε απορώντας, έπαψε ό σεισμός σέ λίγο* είχε κρατήσει κάπου τόσο, όσο χρειάζεται κανείς γιά νά είπεΐ λίγο βιαστικά τό «Πάτερ ήμών». Φεύγουμε άμέσως καί πηγαί­ νουμε στή μεσαία αύλή τοΰ Παλατιού* ή αίθουσα του τών άκροάσεων είχε κιόλας πέσει άπό τή βορεινή πλευρά. ΟΙ σκάλες ήσαν σκεπασμένες άπό χαλάσματα, σπασμένα δοκάρια καί τάβλες. 'Ωστόσο ούτε τής αυλής ό τόπος μοΰ φάνηκε άσφαλισμένος, έτσι ψηλά πού ήσαν τά κτίρια (γύρω της) καί γι’ αύτό κατέφυγα σέ ενα πιό ψηλό μέρος τής άγοράς, όχι μακρυά άπό τό Παλάτι, όπου νά μπορούσε κανείς νά φοβάται πιό λίγο τά τείχη, άν έπεφταν σέ μία παράγκα ξύλινη. Έκεΐ πέρασα όλη τή νύκτα άγρυπνος, άλλοτε καθιστάς, άλλοτε περπατώντας έξω. Στό μεταξύ όλος ό κόσμος, άνακατωμένοι, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, λές καί τούς κυνηγούσαν οί έχθροί άπό πίσω, έβγαιναν σκούζοντας άπό τήν πύλη τής πόλεως, πού είναι στήν πλατεία αύτή, γεμίζοντας τά πάντα μέ ταραχή άπίστευτη. Οί παπάδες έφεραν γύρω τά εικονίσματα καί τά "Αγια τών 'Αγίων άπό πίσω τούς άκολουθοΰσαν τά πλήθη* είχαν άνάψει λαμπάδες σέ όλη τήν πλατεία καί στό προάστειο κι’ έκαναν όλη τή νύκτα λιτανείες. Άκολουθοΰσε άτέλειωτο θά έλεγες πλήθος, άνδρες καί γυναίκες κάθε ήλικίας καί σειράς, πού μέ φωνές μεγάλες καί δάκρυα ποτάμι ζητούσαν άπό τό Θεό νά τούς λυπηθεί. Οί ικέτες αυτοί μονάχα στήν άγορά καί στό προάστειο μπορούσαν νά προχωρήσουν. Γιατί στό μεσαίο πλατύ δρόμο, πού βγάζει στό λιμάνι, αύτόν πού λέμε κεντρικό, τά βουνά άπό πέτρες, δοκάρια καί τά ξύλα, πού είχαν σωριασθή άπό πάνω του, δέν άφηναν κανένα νά περάσει. ’Από τούς άλλους δρόμους τής πόλεως, τούς πιό στενούς, δέν μπορούσε νά προχωρήσει κανείς χωρίς κίνδυνο, διότι οί τοίχοι τών σπιτιών κρεμόντουσαν καί ήσαν παντού άνοιγμένοι. Διότι τό πολύ νά έμειναν τέσσερα ή πέντε σπίτια, πού νά μπορεΐ ενας νά μείνει δίχως έπισκευή. Στό μεταξύ έρχόντουσαν καί μάς έλεγαν γιά άλλους πώς τούς πλάκω­ σαν τά χαλάσματα, γιά άλλους πώς τούς τράβηξαν έξω μισοπεθαμένους* πρό παντός όμως είχαν, λέει, γυναίκες πολλές μαζί μέ τά παιδιά τους ταφή. ’Ατελείωτη άκουγόταν μία θλιβερή συναυλία άπό φωνές σπαρακτικές, πού θρηνούσαν άκατάπαυστα* κάθε φορά πού έβγαζαν άπό τά χαλάσματα κανένα πτώμα, πήγαιναν νά τό θάψουν μέ τά δάκρυά τους μόνο, χωρίςΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΣΕΙΣΜ ΩΝ ΤΗ Σ ΕΛΛΑΔΟΣ353άλλη πομπή. Άναμετρώντας τή φρίκη τής νύκτας εκείνης θυμήθηκα τά περίφημα λόγια τοΰ Βιργίλιου: «ποιός τήν καταστροφή τής νύκτας έκείνης; ποιός τούς θανάτους νά πει εναν εναν; ή νά εξισώσει μέ τά δάκρυα τούς πόνους;» Ό ταν ξημέρωσε, γύρισα πίσω στοΰ Παλατιοΰ τήν αΰλή, γιά νά κοι­ μηθώ γιά λίγην ώρα σέ μίαν απόμερη γωνιά καί νά ξεκουράσω τά μάτια μου τά κουρασμένα καί άφανισμένα άπό τή σκόνη. Έ νας λόγος παραπάνω ήταν δτι τίς ημέρες αυτές μέ βασάνιζαν άκόμη τά ξεβγάσματα μιας άρρώ-στειας, πού μέ είχε βασανίσει μέ πόνους στά νεφρά δεκαπέντε περίπου ημέρες άδιάκοπα· δμως μέ τή βοήθεια τοΰ Θεοΰ μέ τήν έπιστήμη τοΰ γιατροΰ Πομπιλίου καί τήν προσοχή, πού έδωσα, ή πέτρα, πού είχε σχηματισθή στά νεφρά μου, έσπασε σέ μικρά κομμάτια καί βγήκε. Εύρισκόμουν πιά στήν άνάρρωση. Έκεϊ λοιπόν πού ησύχαζα, κάπου τρεις ώρες μετά τήν άνατολή τοΰ ήλίου, έφθασε ό δεύτερος σεισμός, ούτε δυνατός, οΰτε συνταρακτικός τόσο, ήταν, δμως άρκετός γιά νά γεννήσει φόβο πιό μεγάλο. Γιατί τότε δυνάμωσε περισσότερο σέ δλους ό τρόμος καί ή φρίκη. Ή γυναίκα μου έπεσε στά πόδια μου καί τά παιδιά μου καί όλη ή οικογένεια καί άρχισαν κλαίγοντας νά μέ παρακαλοΰν, νά μέ ικετεύουν, νά μέ έξορκίζουν, νά βγω άπό τήν πόλη γιατί κανένα μέρος μέσα σ’ αυτή καί στό ύπαιθρο άκόμη, δέν φαινό­ ταν νά δίδει άσφάλεια, ετσι πυκνά πού ήσαν τά σπίτια. Τ Ηλθαν καί άπό τούς πατρικίους καί άπό τούς πολίτες πάρα πολλοί νά μέ πείσουν, παρακαλώντας με νά μή θελήσω νά μείνω μόνος έγώ σέ μιά πόλη έρημη σέ τόσο μεγάλο κίνδυνο. Στό τέλος γιά νά βγάλω εξω